-
1 күтәрелү
возвр-страд. от күтәрү1) возвр.; в разн. знач. поднима́ться/подня́ться || подня́тиетауга күтәрелү — поднима́ться на́ гору
югары күтәрелү — подня́ться ввысь
пәрдә күтәрелде — за́навес подня́лся
2) встава́ть/встать, подня́ться ( с места) || встава́ниедәррәү күтәрелү — жи́во поднима́ться
урыннан күтәрелү — подня́ться с ме́ста
иртә күтәрелү — ра́но встава́ть
3) задира́ться/задра́ться ( о полах платья)4) воcстава́ть/восста́ть, поднима́ться/подня́тьсядошманга каршы күтәрелү — восста́ть на врага́
көрәшкә күтәрелү — подня́ться на борьбу́
5) выходи́ть/вы́йти ( из народа)6) продвига́ться/продви́нуться (по службе, в звании); выдвига́ться/вы́двинуться ( по службе) || продвиже́ние, выдвиже́ниетүбәннән күтәрелү — вы́йти из низо́в
хезмәт баскычыннан күтәрелү — поднима́ться по служе́бной ле́стнице
7) в разн. знач. поднима́ться/подня́ться, повыша́ться/повы́ситься (о температуре, давлении, производительности труда, зарплате и т. п.) || подня́тие, повыше́ниеуңышның күтәрелүе — подня́тие урожа́йности
нәтиҗәләрнең күтәрелүе — повыше́ние результати́вности
тормыш дәрәҗәсенең күтәрелүе — повыше́ние жи́зненного у́ровня
8) поднима́ться/подня́ться, дорожа́ть, вздорожа́ть || подня́тие, вздорожа́ние ( о ценах)9) поднима́ться, подня́ться, вздыма́ться (о дыме, паре, тумане)10) прилива́ть/прили́ть, поднима́ться/подня́ться, набега́ть/набежа́ть (о воде в реке, в море) || прили́велга күтәрелде — река́ подняла́сь
су күтәрелүе һәм чигенүе — прили́в и отли́в воды́
11) всходи́ть, восходи́ть/взойти́; поднима́ться/подня́ться (о луне, солнце) || восхо́д, восхожде́ние12) вы́ситься, возвыша́ться/возвы́ситься, видне́ться (о высоких, возвышенных предметах) || возвыше́ниечак-чак күтәрелү — чуть вы́ситься
13) поднима́тья/подня́ться, лезть, влезть/ влеза́ть, взгроможда́ться/взгромозди́ться (на что-л.) || подъём14) рассе́иваться/рассе́яться, исчеза́ть/исче́знуть || рассе́ивание, исчезнове́ниетоман күтәрелде — тума́н рассе́ялся
15) перен. возвыша́ться/возвы́ситься, поднима́ться/подня́ться || возвыше́ние, подня́тие ( авторитета)16) поднима́ться/подня́ться, пу́читься, вспу́чиваться/вспу́читься ( о тесте)см. тж. кабару 4)17) поднима́ться/подня́ться, появля́ться/появи́ться, возника́ть/возни́кнуть, нача́ться (о вопросе, ветре, шторме, буре)18) страд. от күтәрү 1)-6)•- күтәрелеп карау
- күтәрелеп тору••күтәрелеп бәрелү — беси́ться, наки́дываться (на кого-л.), прийти́ в я́рость
күтәрелмәгән чирәм — нерешённая пробле́ма, незатро́нутая о́бласть; непо́днятая целина́
-
2 күз
сущ.1) глаз, о́ко уст. и поэт.матур зәңгәр күзләр — краси́вые голубы́е глаза́
кылый күз — раско́сые глаза́
күзләр яшьләнү — появле́ние слёз на глаза́х
күз авырулары — глазны́е боле́зни
күз даруы — глазны́е ка́пли
күз клиникасы — глазна́я кли́ника
күз - күңелнең көзгесе — (погов.) глаза́ - зе́ркало души́
күз күрә дә, буй җитми — (посл.) ви́дит о́ко, да зуб неймёт
ышанма күзеңә, ышан сүземә — (погов.) не верь (свои́м) глаза́м, верь (мои́м) слова́м
күзләр матурны, иреннәр татлыны ярата — (посл.) глаза́ лю́бят краси́вое, уста́ - сла́дкое
2) зре́ние, глаз || зри́тельныйүткен күз — о́стрый (намётанный) глаз
тәҗрибәле күз — о́пытный глаз
күз күреме — по́ле зре́ния, кругозо́р
күздән югалу — исче́знуть из по́ля зре́ния
күз алдану — обма́н зре́ния, опти́ческий обма́н
күз хәтере — зри́тельная па́мять
3) взгляд, взоркүз йөртеп чыгу — обвести́ взгля́дом, оки́нуть взо́ром
күзләр белән озатып калу — провожа́ть взгля́дом
күзләрне еракка төбәү — устреми́ть взо́ры вдаль
4) перен.; разг. глаз (надзор, просмотр)балаларга ана күзе кирәк — де́тям ну́жен матери́нский глаз
монда җаваплы кеше күзе җитми — здесь не хвата́ет глаз отве́тственного лица́
һәр җирдә аның үз күзе — везде́ у него́ свой глаз
5) ушко́ ( иголки)йозак күзе — ушко́ замка́
6) дыра́, отве́рстие, проу́шинабалта күзе — проу́шина топора́
7) глазо́к ( двери)8) разг. звено́, глазо́к (окна, рамы)9) пе́тля́ ( на вязальных изделиях)күз төшерү — спусти́ть пе́тлю
10) яче́йка, ячея́җәтмә күзенә эләккән балык — ры́ба, застря́вшая в яче́йках се́ти
кәрәз күзе — со́товая ячея́
11) бот. глазо́к (у картофеля, деревьев, растений)12) перен. я́мка ( в каше для масла)13) ме́лкая полынья́ ( на поверхности льда)14) в притяж. ф. обозначает место, подвергающееся сильному воздействию солнца, ветра и т. п., или середину, центр чего-л.җил күзенә утыру — сесть в са́мое ве́треное ме́сто
күлләвекнең күзенә басу — наступи́ть в са́мую середи́ну лу́жи
15) по́ры (у сыра, хлеба); см. тж. күзәнәк 5)17) в знач. нареч.; в исх. п.; разг. күзеннән до краёв, до́верху ( о жидкости в сосуде); см. тж. мөлдерәмә18) в знач. нареч.; в направит. п.; разг. күзгә на вид, со стороны́күзгә бик таза — на вид о́чень здоро́вый
халык күзендә — в глаза́х люде́й, пе́ред наро́дом
•- күз агу- күз агы
- күз алмасы
- күз бәйләш
- күз врачы
- күз кабагы
- күз карасы
- күз карашы
- күз койрыгы
- күз күрмәү
- күз күрмәс булу
- күз кысу
- күз мускулы
- күз нуры
- күз талдыру
- күз талу
- күз тәбә
- күз томалану
- күз төбе
- күз үләне
- күз уты
- күз чокыры
- күз чыгару
- күз ясмыгы
- күз ялтыравыгы
- күз яше
- күз яше юлы
- күз яшь бизләре
- күзгә ак төшү
- күзгә күренми торган
- күзгә күренмәслек
- күзе китү
- күзеннән итү
- күзләр йомылу••күз агы белән карау — посмотре́ть зло́бно, вражде́бно
күз агы кебек саклау — бере́чь как зени́цу о́ка
күз алакаю — см. күз алару 1)
күз аларту — прост. стро́ить гла́зки (кому-л.)
күз алды (аллары) караңгылану (томалану, чуарлану) — помути́ться в глаза́х (от волнения, бессилия и т. п.)
күз алдына килү (килеп басу) — ожива́ть (ожи́ть, встава́ть/встать) пе́ред глаза́ми; предста́ть пе́ред глаза́ми
күз алдына китерү (китереп бастыру) — предста́вить, вообрази́ть
күз алдында чуалу — верте́ться на глаза́х (пе́ред глаза́ми); лезть в (на) глаза́
күз алдыннан уздыру (кичерү) — предста́вить мы́сленно
күз алдыннан узу (кичү) — промелькну́ть пе́ред глаза́ми
күз алмашу (алышу) — обменя́ться взгля́дами
күз артында — за глаза́, загла́зно
күзе астында — под (чьим-л.) наблюде́нием (контро́лем); в прису́тствии (кого-л.)
күз атып йөрү — быть влюблённым (в кого-л.)
күз ачарлык түгел — см. күз ачкысыз
күз ачып күз йомганчы — не успе́ть гла́зом моргну́ть; в мгнове́ние о́ка; вмиг
күз(ләр) әлҗе-мөлҗе килү — в глаза́х потемне́ло (помути́лось), в глаза́х ряби́т
күз әшнәлеге (танышлыгы) — случа́йное знако́мство, ша́почное знако́мство
күз бәйләнү — смерка́ться, темне́ть
күз бәйләү — см. күз буу
күз(ләр) белән ашау — есть (поеда́ть, пожира́ть) глаза́ми
күз белән сөзү — впе́риться
күз(не) бетерү (бетәштерү) — ослабля́ть/осла́бить зре́ние, по́ртить, испо́ртить зре́ние
күз буяу — втира́ть/втере́ть очки́; пуска́ть/пусти́ть пыль в глаза́; зама́зать глаза́ (кому-л.) прост.
күз буяучылык — очковтира́тельство
күз дә йоммау — и глаз не сомкну́ть
күз дә йоммыйча — и гла́зом не моргну́в
күз дә каш урынына күрү — леле́ять, оберега́ть
күз(ләр) дүрт булу — широко́ раскры́ть глаза́, вы́таращить, вы́лупить глаза́ (от удивления, изумления или страха)
күз җиткән кадәр — наско́лько хвата́ет глаз; куда́ достига́ет взгляд
күз җитмәгән — далёкий, незнако́мый, неизве́стный (о землях, крае, стране)
күз җитмәслек — необозри́мый, неогля́дный
күз иләге аша үткәрү — прочита́ть внима́тельно, крити́чески (книгу, рукопись, статью и т. п.)
күз (дә) иярмәү — де́лать (что-л.) ло́вко, прово́рно (букв. гла́зом не уследи́ть; глаза́ не поспева́ют за чем-л.); спо́риться в рука́х (у кого-л.), скор на́ руку
күз иярмәс(лек) тизлек белән — молниено́сно, мгнове́нно; с молниено́сной быстрото́й
күз йомдыру — обмишу́лить
күз йомып алу — вздремну́ть, прикорну́ть
күз йомып йөрү (тору) — смотре́ть сквозь па́льцы (до поры до времени)
күз йомып калу — проморга́ть, прозева́ть
күз йомып та табу — находи́ть (найти́) с закры́тыми глаза́ми (т. е. хорошо знать местонахождение кого, чего-л.)
күз йөгертү (йөгертеп чыгу) — просмотре́ть бе́гло (пове́рхностно), пробежа́ть глаза́ми
күз (кабагы) тарту — подёргивание ве́ка (по суеверию: к радости или к неприятности)
күз камашу — см. күз чагылу
күз карасы кебек асрау — бере́чь, леле́ять, носи́ть на рука́х (кого-л.)
күз карасы кебек (күз карасыдай) саклау — бере́чь (храни́ть) как зени́цу о́ка; бере́чь пу́ще гла́за (кого-л., что-л.); леле́ять, пе́стовать (кого-л.)
күз карашка — на вид, вне́шне
күз качыру — скрыва́ться, не пока́зываться
күз күргән якка — куда́ глаза́ глядя́т; на все четы́ре сто́роны
күз күреме җирдә, күз күремендә — ско́лько досту́пно гла́зу
күз күреме җиткән кадәр — в преде́лах обозрева́емости (досяга́емости)
күз күреме җитмәслек — необозри́мый, необъя́тный
күз күрер (әле) — ви́дно бу́дет, посмо́трим
күз күрмәгән — незнако́мый, неизве́стный
күз күрмәгән, колак ишетмәгән — неви́данный, неслы́ханный (доселе)
күз күрмәс, колак ишетмәслек (җир) — далёкий, да́льний ( край)
күз кысышу — переми́гиваться, подмигну́ть друг дру́гу
күз(ләр) мәңгегә йомылу — засну́ть (усну́ть) ве́чным (моги́льным, после́дним) сном
күз нуры түгү — о напряжённой работе, связанной со зрением
күз очы белән, күз очтан — см. күз кырые белән генә
күз салгалау — посма́тривать, погля́дывать
күз сирпү (сирпеп алу) — метну́ть взгляд (из-под брове́й); бро́сить бы́стрый взгляд
күз суын түгү — см. күз яше түгү
күз(ләр) сүнү — поту́хнуть, потускне́ть, поблёкнуть ( о глазах)
күз терәге — опо́ра, наде́жда (чья-л.) (единственный человек, на которого вся надежда)
күз терәп — с наде́ждой
күз тимәсен (тия күрмәсен) — как бы не сгла́зить
күз томалау — надева́ть шо́ры на глаза́; отводи́ть глаз
күз төшерү — броса́ть (бро́сить, кида́ть/ки́нуть) взгляд (на кого, что-л.)
күз тышта калу — (букв. оста́вить глаза́ на у́лице) не ви́деть помеще́ние пока́ глаза́ не привы́кнут
күз уйнату — стро́ить гла́зки
күз уңында тоту — см. күздә тоту 1)
күз үлчәме (үлчәве) — глазоме́р
күз җиткән кадәр — наско́лько хвата́ет глаз; куда́ достига́ет взгляд; күз җитмәслек необозри́мый, неогля́дный
күз чамасы белән — на глазо́к, на глазоме́р
күз(ләр) чекерәю — см. күз акаю
күз(ләр) чуарлана — в глаза́х ряби́т
күз чыга язу — прогляде́ть (просмотре́ть) все глаза́
күз чыгу — осле́пнуть, лиши́ться глаз
күз яздырып — скры́тно; та́йно
күз яктысында — пока́ ви́дно, пока́ не стемне́ло; за́светло
күз яше (яшьләре) белән — в слеза́х (просить, умолять)
күз яше (яшьләре) төшәчәк (тотачак) — отолью́тся (чьи-л.) слёзы (слёзки) (кому-л.)
күз яше кою — утопа́ть в слеза́х
күз яшенә буылу (тыгылу, төелү) — глота́ть слёзы
күз яшьләренә ирек бирү — дать во́лю слеза́м, лить слёзы в три ручья́
күзгә алырлык — заслу́живающий внима́ния
күзгә бәрелү (ташлану) — броса́ться (кида́ться) в глаза́
күзгә бәреп (бәрелеп) тору — бить в глаза́, ре́зать глаза́ (глаз)
күзгә ике булып күренү — двои́ться в глаза́х
күзгә йокы кермәү — не сомкну́ть глаз
күзгә карап көлү — смея́ться в глаза́ (издеваться, оскорблять)
күзгә карап җан сату — врать как си́вый ме́рин
күзгә керерлек (керердәй) булып — при́стально (смотреть на кого-л.)
күзгә кереп бару (керергә тору, керәм дип тору) — лезть на глаза́ (привлекать к себе чьё-л. внимание)
күзгә керү — лезть в глаза́ ( стараться быть замеченным)
күзгә көл сибү — пуска́ть/пусти́ть (кому-л.) пыль в глаза́
күзгә көя булу — см. күз көеге булу
күзгә күзне куеп — с гла́зу на глаз
күзгә күренеп — (пря́мо) на глаза́х, заме́тным о́бразом
күзгә күренеп калу (китү) — показа́ться (появи́ться) в по́ле зре́ния; промелькну́ть
күзгә (дә) күренмәү — не пока́зываться на глаза́; не пока́зывать и но́са
күзгә терәү (сугу) — одура́чить, оста́вить в тру́дном положе́нии
күзгә төртелү (бәрелү, бәрелеп тору) — броса́ться в глаза́; коло́ть глаза́, мозо́лить глаза́
күзгә төтен җибәрү — пусти́ть в глаза́ пыль (дым)
күзгә төшкән чүп (ак) кебек — как бельмо́ на глазу́
күзгә эләрлек — досто́йный внима́ния
күзгә яшь тыгылу — слёзы подступи́ли к го́рлу
күздә тотылу — име́ться в виду́
күздә ут уйнау (кабыну, яну), күзләре ут уйнау — глаза́ разгоре́лись; глаза́ искря́тся
күздә чүп булып тору — мозо́лить глаза́ (кому-л.) прост.
күздән очкыннар чәчү — сверка́ть/сверкну́ть (мета́ть мо́лнии) глаза́ми (на кого-л.)
күздән пәрдә ачылган кебек булу — сло́вно (то́чно) пелена́ с глаз спа́ла
күздән югалту — потеря́ть из ви́ду
күздән югалу (юк булу) — уйти́ (вы́пасть, исче́знуть) из по́ля зре́ния
күзе атылып чыгарга тора — глаза́ на лоб вы́лезли, глаза́ вы́лезли из орби́т
күз(ләр)е дә йөз(ләр)е — на глаза́х; см. тж. күз алды
күзе очлы — ос́трый на глаз (глаза́)
күз(ләре)е тоз булу — ждать не дожда́ться, прогляде́ть (вы́смотреть) все глаза́
күзе туймас (кеше) — ненасы́тный, жа́дный, а́лчный (человек)
күзе тую — насы́титься (чем-л.); удовлетвори́ться
күзе чыккан — быва́лый, о́пытный (в каком-л. деле); вида́вший ви́ды
күзләре чыксын! — чтоб его́ глаза́ ло́пнули! чтоб ему́ бы́ло пу́сто!
күз(ләр)е әйтеп тора — по глаза́м ви́дно
күзе җете — хорошо́ ви́дит, зре́ние хоро́шее
күз(ләр)ем күрмәсен иде — глаза́ бы мои́ не ви́дели (не гляде́ли)
күзем (чәчрәп) чыксын! — пусть глаза́ мои́ ло́пнут!
күземнән югал — прост. с глаз доло́й
күземә күренмә(гез) — вон отсю́да, с глаз доло́й
күзен алу — отвести́ взгляд, пря́тать глаза́
күз(ләр)ен зур итеп ачу — де́лать больши́е (кру́глые) глаза́, смотре́ть больши́ми глаза́ми (на кого, что-л.)
күз(ләр)ен йомдыру — закры́ть глаза́ ( умирающему)
күз(ләр)ен мөлдерәтеп (тутырып) карау — смотре́ть сквозь слёзы (печа́льно)
күз(ләр)ен сөзеп карау — смотре́ть, посмотре́ть исподло́бья
күзен томалау — закры́ть глаза́ (кому-л.)
күзен чыгарганчы (әйтү) — сказа́ть пря́мо в глаза́; ре́зать пра́вду-ма́тку в глаза́
күзен чыгару — вы́колоть глаз, вы́бить глаз, ослепи́ть
күзеннән агыза да тора — глаза́ на мо́кром ме́сте; глаза́ не просыха́ют
күзеннән ут уйнату (чәчү) — пронзи́ть жгу́чим взгля́дом
күзенә басу — угада́ть то́чно
күз(ләр)енә йотылу (текәлү) — при́стально смотре́ть в глаза́ (кому-л.); впе́риться глаза́ми
күзенә каратып тоту — приворожи́ть
күзенә керергә тырышу — добива́ться расположе́ния (кого-л.); стреми́ться понра́виться (кому-л.); лезть на глаза́ (кому-л.)
күзең чыкканмы (әллә)! — прост. осле́п, что ли!
күзләр мәңгегә (мәңгелеккә) йомылу — засну́ть (усну́ть) ве́чным (моги́льным, после́дним) сном
күз(не) алмау — не своди́ть (спуска́ть) глаз
күз(ләр)не ачык тоту, күзне ачып йөрү — быть осторо́жным (осмотри́тельным), внима́тельным; гляде́ть в о́ба
күз(ләр)не гарешкә терәп — упова́я на бо́га
күзне йомып — с закры́тыми глаза́ми; не размышля́я, недо́лго ду́мая
күз(не) йөртү (йөгертү) — оки́нуть взгля́дом, пробежа́ть глаза́ми
күз(ләр)не кан басу (кан алу) — налива́ться кро́вью ( о глазах); рассвирепе́ть
күз(ләр)не кая яшерергә белмәү — не знать, куда́ глаза́ дева́ть/деть
күзне күзгә текәп (төбәп, терәп) — впе́рившись глаза́ми друг в дру́га (разговаривать, стоять и т. п.)
күз(ләр)не чагырайту — вы́таращить глаза́
күз(ләр)не челәйтү (челәйтеп карау) — смотре́ть (наблюда́ть, глазе́ть прост.) вы́таращенными глаза́ми (вы́таращив глаза́)
күз(ләр)не челт-челт йому — хло́пать глаза́ми
күз(ләр)не шар итеп ачу — вы́таращить (вы́пучить) глаза́ (от удивления, изумления или испуга)
- күз акаю- күз алару
- күз алды
- күз алдында
- күз алдыннан китмәү
- күз аллары караңгылану
- күз ату
- күз ачкысыз
- күз ачтырмау
- күз дә ачтырмау
- күз ачылу
- күз бетү
- күз бетәшү
- күз буу
- күз буучы
- күз йому
- күз калмау
- күз көеге
- күз көеге булу
- күз күгәрү
- күзләр күгәрү
- күз күргән
- күз кызу
- күз кырые белән генә
- күз кырые белән карау
- күз кырые белән генә карау
- күз чите белән карау
- күз койрыгы белән карау
- күз маңгайга менү
- күзләр маңгайга менү
- күз нурым
- күз өстендә каш кебек
- күз өстендәге каштай
- күз салу
- күз ташлау
- күз тию
- күз тидерү
- күз тигезү
- күз тону
- күзләр тону
- күз тоткан
- күз тотып йөргән
- күз төшү
- күзләр уйнау
- күз ут булу
- күзләр ут булу
- күз үлчәме белән
- күз үлчәве белән
- күз җитү
- күз чагылу
- күзләр чагылу
- күз шар булу
- күзләр шар булу
- күзләр шардай булу
- күзләр шарланып китү
- күз эленү
- күз явын алу
- күз явын алып тору
- күз явын алырлык
- күз яше түгү
- күзгә ак-кара күренмәү
- күзгә карап
- күзгә күренү
- күзгә ташлану
- күзгә төрткесез караңгы
- күзгә чалыну
- күздә тоту
- күздән калу
- күздән кичерү
- күздән уздыру
- күздән үткәрү
- күздән төшерү
- күздән төшү
- күздән утлар күренү
- күзгә утлар күренү
- күздән ычкындырмау
- күздән югалтмау
- күздән яздырмау
- күздән язу
- күзе ачылмаган
- күзе ачык
- күзе тону
- күзләре тону
- күзе яшьле
- күзләре яшьле
- күзен бәйләү
- күзләрен бәйләү
- күзен тозландырып
- күзләрен тозландырып
- күзне тозландыру
- күзенең агын әйләндереп карау
- күзең тишелеп чыккыры
- күзне камаштыру
- күзләрне камаштыру
- күзне кыздыру
- күзне кызыктыру
- күзләрне кыздыру
- күзләрне кызыктыру
- күзне текәү
- күзне төбәү
- күзне уйнату
- күзләрне уйнату
- күзне чагылдыру
- күзләрне чагылдыру
- күзне чагылдырырлык
- күзләрне чагылдырырлык
- күз тоту
- күзгә бәреп әйтү
- күзгә төртеп әйтү -
3 саклау
перех.1) в знач. нареч.а) сохраня́ть/сохрани́ть, храни́ть, бере́чь, сберега́ть/сбере́чь || хране́ние, сохране́ние, сбереже́ниеякыннарыңның хатларын саклау — сохрани́ть пи́сьма бли́зких
китапларны күз карасы кебек саклау — храни́ть кни́ги как зени́цу о́ка
туфракта дым саклау — сохрани́ть вла́гу в по́чве
бәрәңгене базда саклау — храни́ть карто́фель в по́гребе
б) бере́чь, сберега́ть/сбере́чь, приберега́ть/прибере́чь, стере́чь || сбереже́ниеалманы бәйрәмгә саклау — прибере́чь я́блоки на пра́здник
урын саклау — стере́чь ме́сто
2) перех. защища́ть/защити́ть, обороня́ть || защи́та, оборо́надошман гаскәрләреннән шәһәрне саклау — обороня́ть го́род от вра́жеских войск
туган илне саклау — защища́ть Ро́дину
3) огражда́ть/огради́ть, защища́ть/защити́ть, уберега́ть/убере́чь, бере́чь, сберега́ть/сбере́чь, оберега́ть/обере́чь, предохраня́ть/предохрани́ть, обезопа́сить || огражде́ние, защи́та, сбереже́ние, предохране́ниеүзеңне хәвеф-хәтәрдән саклау — обере́чь (обезопасить, предохранить) себя́ от беды́
авыруны борчылудан саклау — огради́ть больно́го от волне́ний
күзләрне кояштан саклау — защити́ть глаза́ от со́лнца
әйберләрне көядән саклау — убере́чь ве́щи от мо́ли
авырткан кулны бәрелүдән саклау — оберега́ть больну́ю ру́ку от уда́ров
4) в разн. знач. бере́чь, оберега́ть/обере́чь, храни́ть, охраня́ть/охрани́ть, огражда́ть/огради́ть ( человека), соблюда́ть/соблюсти́ (достоинство, интересы и т. п.) || хране́ние, охра́на, огражде́ние, соблюде́ниемин һәрвакыт сезне сакларга тиеш — я всегда́ до́лжен вас оберега́ть
дәүләт мәнфәгатьләрен саклау — соблюда́ть интере́сы госуда́рства
әдәп саклау — соблюсти́ прили́чия
нигезсез дәгъвалардан саклау — огради́ть от необосно́ванных прете́нзий
5) предостерега́ть/предостере́чь, предохраня́ть/предохрани́ть || предостереже́ние, предохране́ниеавырудан саклау — предохрани́ть от заболева́ния
шырпыны дымнан саклау — предохрани́ть спи́чки от сы́рости
ялгышулардан саклау — предостерега́ть ( кого) от оши́бок
агачны черүдән саклау — предохране́ние де́рева от гние́ния
6)а) защища́ть/защити́ть, охраня́ть/охрани́ть; храни́ть || защи́та, охра́на, охране́ниетынычлыкны саклау — защища́ть мир
әйләнә-тирә мохитны саклау — охра́на окружа́ющей среды́
сәламәтлек саклау — охра́на здоро́вья
балалар һәм аналарны саклау — охра́на де́тства и матери́нства
б) стере́чь, сторожи́ть, карау́лить, нести́ охра́ну ( чего) || охра́набакча саклау — сторожи́ть сад
бинаны саклау — охраня́ть зда́ние
чемоданнарны саклау — карау́лить чемода́ны
каз саклау — стере́чь ( пасти) гусе́й
7) следи́ть, подкарау́ливать/подкарау́лить, подстерега́ть/подстере́чь || сле́жка, подкарау́ливаниеяшертен саклау — та́йно следи́ть
бәла саклап кына тора — беда́ подстерега́ет всегда́
8) в разн. знач. храни́ть, сохраня́я/сохрани́ть, блюсти́, соблюсти́, приде́рживаться ( чего), держа́ться ( чего) || сохране́ние, соблюде́ниебердәмлекне саклау — сохраня́ть еди́нство
чират саклау — соблюда́ть о́чередь
чисталык саклау — соблюда́ть чистоту́
тигезлекне саклау — сохраня́ть равне́ние
графикны саклау — приде́рживаться гра́фика
тынлык саклау — соблюда́ть ( не нарушать) тишину́
традицияләрне саклау — сохраня́ть тради́ции
әти-әнинең васыятен саклау — приде́рживаться заве́тов роди́телей
9) храни́ть, сохраня́ть/сохрани́ть, не разглаша́ть, скрыва́ть/скрыть (что-л.) || сохране́ние, скры́тиесерне нык саклагыз — храни́те та́йну твёрдо
сер итеп саклау — сохрани́ть в та́йне
10) перен. храни́ть, сохраня́ть/сохрани́ть (со словами в памяти, в сердце, в душе и т. п.) || сохране́ние, хране́ниекүңелдә саклау — храни́ть в па́мяти
йөрәктә саклау — храни́ть в се́рдце
11) в знач. нареч.саклапбе́режно, бережли́во, эконо́мно, расчётливоакчаны саклап тоту — эконо́мно тра́тить де́ньги
киемне саклап кию — бе́режно носи́ть оде́жду
ягулыкны саклап тоту — бережли́во расхо́довать то́пливо
•- саклау п калу
- саклап тору
- саклау урыны -
4 күк
I прил.1) голубо́й, голубо-; си́ний, лазу́рныйкүк буяу — голуба́я (си́няя) кра́ска
күккә буяу — кра́сить в си́ний цвет
күк яулык — голубо́й (си́ний) плато́к
күк күзле — голубогла́зый
күк томан — голубо́й тума́н
2) перен. си́нийавыруның иреннәре күк — у больно́го гу́бы си́ние
3) си́зый, сизо-күк күгәрчен — си́зый го́лубь
күк канатлы акчарлаклар — сизокры́лые ча́йки
4) си́вый; се́рый диал. ( о масти)күк ат — си́вая ло́шадь; си́вка
•- күк агач- күк ала
- күк бөрлегән
- күк җиләк
- күк күбәләк
- күк сөт
- күк сусын
- күк чәчәк II сущ.1) в разн. знач. не́бо, небосво́д || небе́сныйкүкне болыт каплаган — не́бо покры́то ту́чами
күктә ай йөзә — на не́бе плывёт луна́
йолдызлы күге — звёздное не́бо
күктән сөрелгәннәр — изгна́нники не́ба
күзләрне күккә төбәү — обрати́ть взо́ры на не́бо
күк төсендәге — небе́сного цве́та, я́рко-голубо́й
күк зәңгәрлеге — небе́сная синева́, небе́сная лазу́рь
күк җисемнәре — небе́сные тела́
2) в знач. нареч. күккә вверхзенит туплары күккә төбәлгән — зени́тные ору́дия наце́лены вверх
•- күк бите- күк гөмбәзе
- күк гөрелдәү
- күк гөрселдәү
- күк гөрелтесе
- күк итәге
- күк чите
- күк йөзе
- күк көймәсе
- күк чатыры
- күк күкрәү
- күк меридианы
- күк сферасы
- күк экваторы••күк арбасы — гром (букв. небе́сная теле́га)
күк белән җир арасы — (отлича́ться) как не́бо от земли́; не́бо и земля́
күк белән җир арасында (булу) — быть, находи́ться ме́жду не́бом и землёй
күк белән җир арасында йөрү — вита́ть ме́жду не́бом и землёй; вита́ть в облака́х
күк белән ябылган (капланган) — некры́тый, без кры́ши
күк кабыгы (капусы) ачылды — сча́стье привали́ло; наста́л ( чей-то) звёздный час
күк кабыгы (капусы) ачылганны көтү — наде́яться на аво́сь
күк (күкләр) күкрәтү — мета́ть гро́мы и мо́лнии (гро́мы-мо́лнии)
күккә күтәрү (чөю); күккә күтәреп (чөеп) мактау — возноси́ть/вознести́ до небе́с
күк патшасы — царь (оте́ц) небе́сный
күк терәве — прост. верзи́ла
күккә күтәрелү — взорва́ться, взлете́ть на во́здух
күккә очыру (күтәрү) — взорва́ть, подня́ть на во́здух
күкнең төбе тишелү — разве́рзлись небеса́, разве́рзлись хля́би небе́сные (о сильном, проливном дожде)
күктән җиргә төшү — упа́сть (сойти́) с не́ба (небе́с) на зе́млю
күктән иңгән — рел. по́сланный бо́гом, от бо́га
күктән (төшкәнне) көтү — ждать ма́нну небе́сную; ждать у мо́ря пого́ды; наде́яться на аво́сь
күктән төшү — как (бу́дто, сло́вно, то́чно) с не́ба свали́лся (упа́л); сва́ливаться (свали́ться, па́дать, упа́сть) с не́ба (т. е. случи́ться неожи́данно, внеза́пно); как (бу́дто, сло́вно, то́чно) с луны́ свали́лся (упа́л); сва́ливаться (свали́ться, па́дать, упа́сть) с луны́; как с не́ба свали́лся; с не́ба свали́лся (упа́л) (о неожиданно полученном, достигнутом)
- күкләргә ашу III послелог; разг.; см. кебеккүктән эзләгәнне җирдән табу — на ловца́ и зверь бежи́т (букв. иска́ть на не́бе, а найти́ на земле́)
кояш чыккан күк булды — сло́вно взошло́ со́лнце
-
5 зиярәт итү
= зиярәт кылу1) уст. посеща́ть моги́лу (кого-л.) помина́ть поко́йногоатаң-анаң барда хөрмәт ит, үлсәләр зиярәт ит — (посл.) роди́телей живы́х уважа́й, поко́йных помина́й
ана каберен зиярәт кылу — посеща́ть моги́лу ма́тери
2) рел. идти́ к святы́м места́м, пало́мничать, соверша́ть пало́мничество3) перен.; ирон. наноси́ть визи́т (кому-л.), посеща́ть (кого-л.)зиярәт итү көннәре — дни посеще́ний, свида́ний (в больнице, в тюрьме)
4) перен.; ирон. осма́тривать, созерца́ть (что-л.) занима́ться тури́змомшәһәрне зиярәт итү — осма́тривать го́род
-
6 йөз
I числ. колич.1) сто; со́тняйөз адымда — в ста шага́х, в со́тне шаго́в
берничә йөз кеше — не́сколько сот челове́к, не́сколько со́тен люде́й
йөзгә кадәр санау — счита́ть до ста
йөз сум акчаң булганчы, йөз дустың булсын — (посл.) не име́й сто рубле́й, а име́й сто друзе́й
метрның йөздән бер өлеше — одна́ со́тая (часть, до́ля) ме́тра
3) в сочет. со сл. на -лы или -лыка) сто-йөз метрлы — стометро́вый
йөз процентлы — стопроце́нтный
йөз яшьле (яшьлек) — столе́тний
йөз меңле (меңлек) отряд — стоты́сячный отря́д
б) сто-, на (в) ста, с со́тнеййөз басмалы — стоступе́нчатая, в сто ступе́ней; с со́тней ступе́ней
в) сто-, в стойөз градуслы кайнар суда — в стогра́дусной горя́чей воде́; в горя́чей воде́ в сто гра́дусов
г) сто-, из ста, в стойөз бүлмәле — стоко́мнатный; из ста ко́мнат; в сто ко́мнат
йөз туплы — стопу́шечный, из ста пу́шек
йөз юллык — стостро́чный
д) сто-, на стойөз килограммлы (килограммлык) — стокилограммо́вый; на сто килогра́ммов ( о ёмкости)
•- йөз башы- йөз көнлек
- йөз сум
- йөз тәңкә
- йөз сумлык••йөз яшә! — живи́ сто лет! (т. е. долго-долго)
йөз яшәгән — см. йөзьяшәр
йөз дә беренче тапкыр — сто пе́рвый раз (т. е. очень много раз)
йөзгә бер тулмаган — не хвата́ет ви́нтика (слабоу́мный); с прибаба́хом
- йөз кат- йөз мәртәбә
- йөз тапкыр
- йөзе белән II сущ.столе́тие, век; см. тж. гасырIII сущ.ХIХ йөз ахыры - ХХ йөз башы татар әдәбияты — тата́рская литерату́ра конца́ ХIХ - нача́ла ХХ ве́ка
1)а) лицо́, физионо́мия; ли́чико уменьш.-ласк.; ро́жа, мо́рда (груб.; прост.)түгәрәк йөз — кру́глое лицо́ (ли́чико)
йөзе агарып китте лицо́ — его́ побледне́ло
йөзен җитдиләштерү — сде́лать серьёзную физионо́мию
кайгылы йөз белән — с печа́льным лицо́м, с печа́льной физионо́мией
йөз сызыклары — черты́ лица́
нинди усал йөз! — кака́я серди́тая ро́жа!
йөзенә кундыру — дать по мо́рде
б) мо́рдочка, морда́шка, ро́жица (о женском, детском лице)кызның йөзе нәкъ әнисенеке — морда́шка у де́вочки - ко́пия ма́миного лица́
2)а) лицева́я, пере́дняя сторона́, фаса́д (здания, сооружения)б) лицева́я сторона́ (ткани, материи)3) пове́рхность, верх (чего-л.)су йөзе — пове́рхность воды́
җир йөзе — пове́рхность земли́
ипи йөзе — верх (ве́рхняя ко́рка) хле́ба
4) перен. о́блик, лик; лицо́, физионо́мияязучының иҗат йөзе — тво́рческое лицо́ писа́теля
шәһәрнең йөзе күзгә күренеп үзгәрә — на глаза́х меня́ется о́блик го́рода
институтның фәнни йөзе — нау́чное лицо́ институ́та
дошманның чын йөзен ачу — обличи́ть (разоблачи́ть) и́стинное лицо́ врага́
5) перен.а) авторите́т; честь, досто́инствоколлектив йөзенә тап төшермәү — не запятна́ть (урони́ть) честь коллекти́ва
б) досто́инство, го́рдостькешелек йөзен югалту — потеря́ть челове́ческое досто́инство
ул безнең колхозның йөзе — он го́рдость на́шего колхо́за
6) в знач. послелога в направит. п. йөзенә пе́редиптәшләр йөзенә күренергә оят — сты́дно показа́ться пе́ред това́рищами
••йөз аклау — сохраня́ть/сохрани́ть честь (досто́инство, го́рдость, прести́ж, авторите́т)
йөз аклыгы — честь, досто́инство, прести́ж, авторите́т
йөз ачу (күрсәтү) — уст.; рел. ходи́ть с откры́тым лицо́м, без паранджи́
йөз ачылу (яткыру) — просветле́ть лицо́м, повеселе́ть
йөз белән җир себерү — раболе́пствовать
йөз ерту — гру́бо оскорби́ть, осрами́ть
йөз ертып — без стесне́ния, без зазре́ния со́вести
йөз каралу (караңгылану, суыну, бозылу) — мрачне́ть, помрачне́ть
йөз каралыгы (карасы) — бесче́стье, позо́р
йөз каралыгы китерү — очерни́ть, опозо́рить, осрами́ть
йөз кызару — красне́ть, конфу́зиться, оконфу́зиться
йөз күрсәтү — см. йөз бирү 1)
йөз оялу — смуща́ться, стесня́ться
йөз ору (сөрү) — па́дать (упа́сть) к нога́м (стопа́м) (кого, чьим)
йөз сулу (суырылу, шиңү) — похуде́ть, осу́нуться (от болезни, тоски, голода и т. п.)
йөз суы — честь, досто́инство, репута́ция
йөз суын түгү — унижа́ться/уни́зиться (перед кем-л.)
йөз чөерү (бору) — отвора́чиваться/отверну́ться, отказа́ться от кого-л., чего-л.
йөз яктысы — знак душе́вности (прили́чия)
йөзгә кара ягу — позо́рить/опозо́рить, черни́ть/очерни́ть; осрами́ть
йөзгә кызыллык (оят) китермәү — не уда́рить лицо́м в грязь; не осрами́ть, не посрами́ть
йөзгә кызыллык (оят) китерү — позо́рить, опозо́рить, осрами́ть
йөзгә сары коелу — см. йөз саргаю
йөзе ак (якты) — че́стный, с чи́стой со́вестью
эшең яхшы - йөзең якты — (погов.) (букв.) рабо́та хорошо́ сде́лана - со́весть чиста́
йөзе җир булу — мрачне́ть, помрачне́ть; разгне́ваться
йөзе кара булгыры — будь он про́клят
йөзе кара киселү — мрачне́ть, стать угрю́мым
йөзе килү — зарумя́ниться ( о хорошо выпеченном хлебе и других изделиях из теста); вы́печься
йөзе күбенү — прост. разгне́ваться
йөзе суырылу (тартылу) — осу́нуться ( о человеке с похудевшим лицом)
йөзен ачу (фаш итү) — разоблачи́ть, вы́вести на чи́стую во́ду
йөзен дә күрәсе килмәү — не жела́ть (не хоте́ть) ви́деть ( кого)
йөзен дә күрмәү — в глаза́ не ви́деть, никогда́ не ви́деть
йөзен дә чытмый — ни стыда́, ни со́вести
йөзен кызарту — вогна́ть в кра́ску, конфу́зить; пристыди́ть
йөзен җиргә сөрү — па́дать ниц
йөзен дә чытмый(ча) — без стесне́ния; и бро́вью не поведёт
йөзен ерту — опозо́рить, очерни́ть кого-л. перед кем
йөзен дә күрсәтми — да́же лица́ не пока́зывает (т. е. совершенно не показывается)
йөзенә әйләнеп тә (борылып та) карамау — соверше́нно отстрани́ться, отверну́ться; быть во вражде́, вражде́бных отноше́ниях
йөзенә бәреп — в лицо́ (говорить, бранить, хвалить и т. п.)
йөзенә бәреп чыккан — на лице́ напи́сано
йөзенә бәрү (ору) — бро́сить в лицо́ (в глаза́)
йөзенә кан йөгерү — порозове́ть ( о лице)
йөзенә кара коелу — разгне́ваться, быть злым
йөзенә төкерү — плева́ть/плю́нуть в глаза́ (лицо́); отплати́ть (отве́тить) чёрной неблагода́рностью
йөзенә ябышу — гру́бо накрича́ть, наговори́ть в лицо́ де́рзостей
йөзенә ыштыр (олтырак) каплаган — бессо́вестный, бессты́жий
йөзеннән беленү (күренү), йөзеннән беленеп (күренеп) тору — быть ви́дным по лицу́, быть напи́санным на лице́
йөзеннән кан тамарлык (чәчрәп тора) — кровь с молоко́м
йөзеннән уку — чита́ть на лице́ (по лицу́), понима́ть по выраже́нию лица́
йөзең белән йөзтүбән каплан — бран. пропада́й/пропади́
- йөз бирү(ни, нинди) йөз белән — с каки́м лицо́м (о смущении, стыде после какого-л. неблаговидного поступка)
- йөз качу
- йөз качыру
- йөз саргаю
- йөз сөрү
- йөз тоту
- йөз төбәү
- йөз чыту
- йөз җыеру
- йөз җимерү
- йөз яктыру
- йөз яшерү
- йөзгә карап
- йөзе ачылу
- йөзе балку
- йөзе балкып китү
- йөзе дә күзе
- йөзе кара
- йөзен күрмәү
- йөзендә кан әсәре калмаган
- йөзенә кара ягу
- йөзенә чыгу IV сущ.остриё, ле́звие (ножа, сабли, топора, ножниц и т. п.)чалгы йөзе — ле́звие косы́
кискеч йөзе — ле́звие резца́
балта йөзен чыныктыру — закали́ть ле́звие топора́
- йөз салу- йөз чыгару
- йөзе кайту
- йөзен кайтару -
7 көчләнү
неперех.1) разг.; см. көчәю2) разг. си́литься, стара́ться (что-л. делать), пыта́ться; прилага́ть уси́лия (все си́лы и́ли стара́ния) (к чему-л.)торырга көчләнү — си́литься встать
күзләрне ачырга көчләнү — си́литься откры́ть глаза́
куып җитәргә көчләнү — пыта́ться догна́ть
3) в знач. нареч. көчләнеп наси́льно, наси́льственно, наси́льственным (принуди́тельным) путём, си́лойкөчләнеп кияүгә бирелгән кыз — де́вушка, вы́данная за́муж наси́льно
көчләнеп эшкә җибәрелү — быть по́сланным на рабо́ту наси́льно
4) страд. от көчләүа) принужда́ться, вынужда́ться; принево́литьсяб) быть изнаси́лованной -
8 тәлкыйнь
сущ.; книжн.1)а) у́стное обуче́ние, у́стное объясне́ние, толкова́ниетәлкыйнь ысулы — ме́тод у́стного обуче́ния
б) втолко́вывание; повторе́ние одного́ и того́ же в ра́зных выраже́нияхтәлкыйнь аңлатмаганны таяк аңлатыр — (посл.) то, чего́ не разъясни́ло втолко́вывание, разъясни́т па́лка (по́рка)
2) тракто́вка, интерпрета́ция; пи́сьменное толкова́ниебу сүзләрне болай тәлкыйнь итәләр — э́ти слова́ тракту́ют так
тәлкыйнь китабы — кни́га толкова́ний
тәлкыйньгә тәлкыйнь — перетолкова́ние, тракто́вка тракто́вки
3) рел. напу́тственная моли́тва поко́йному; заупоко́йная ( читается на могиле после захоронения одним человеком)•- тәлкыйнь уку -
9 тәре
сущ.1)а) ист. и́дол, язы́ческое божество́, божо́кмәҗүсиләрнең тәреләре — язы́ческие и́долы
тәрегә табыну — поклоня́ться и́долу
б) прост. ико́на, о́браз ( у христиан)почмактагы тәре — ико́на в углу́
2)а) крест ( как символ христианства)агач тәре — деревя́нный крест
б) меда́ль, нагру́дный знак в ви́де креста́түшенә тимер тәре таккан — на грудь нацепи́л желе́зный крест
3) редко прост. крест, крестови́на вообще4) прост.; карт. треф, крест || трефо́вый, кресто́выйтәре тугызлысы — кресто́вая девя́тка
5) прост.; груб. неве́рный, пога́ный, остоло́псин тәрегә әйтсәң ни, әйтмәсәң ни — тебе́, остоло́пу, хоть говори́, хоть нет
•- тәре йөртүче
- тәре походы
- тәре сугышы -
10 үсү
неперех.1) расти́, выраста́ть/вы́расти, развива́ться/разви́ться, подраста́ть || рост, разви́тие, подраста́ниесәламәт булып үсү — расти́ здоро́вым
туып үскән шәһәрем — го́род, в кото́ром роди́лся и вы́рос
кеше баласы тиз үсә — чужи́е де́ти расту́т бы́стро
үскәч, акыл керер әле — ста́нет взро́слым- поумне́ет
2) расти́, произраста́ть/произрасти́ (где-л.) (о растениях) ||а) рост, произраста́ниеб) ростово́йүсү бөреләре — ростовы́е по́чки
хөрмә эссе якларда үсә — фи́ники расту́т в жа́рких стра́нах
мүк үскән урын — ме́сто, где произраста́ет мох
3) расти́, вы́расти, идти́ ( во что)сабакка үсү — идти́ (расти́) в ботву́
4) расти́, вы́расти, отраста́ть/отрасти́ || рост, отраста́ниесакалы бик нык үскән — борода́ (его́) си́льно отросла́
чәч үсте — отросли́ во́лосы
5)а) расти́, вы́расти, возраста́ть/возрасти́, увели́чиваться/увели́читься (количественно, в объёме, в размерах) || рост, возраста́ние, увеличе́ниеэшчеләрнең таләпләре үсте — возросли́ тре́бования рабо́чих
халыкның килере үсте — возросли́ дохо́ды населе́ния
куркынычлык үсте — вы́росла опа́сность
б) расти́, вы́расти, повыша́ться/повы́ситься, поднима́ться/подня́ться ( о ценах) || рост, повыше́ние, подъёмбәяләр үсүе көтелми — повыше́ния цен не ожида́ется
в) перен. расти́, вы́расти, возраста́ть/возрасти́, уси́ливаться/уси́литься; станови́ться/стать сильне́е (о чувствах, ощущениях, состоянии и т. п.) || рост, возраста́ние, усиле́ниеборчылу үсү — усиле́ние трево́ги
6) расти́, вы́расти, поднима́ться/подня́ться, развива́ться/разви́ться || рост, подъём, разви́тиехуҗалык көннән-көн үсә — хозя́йство с ка́ждым днём развива́ется
яңа йортлар үсә — поднима́ются но́вые дома́
7) прям.; перен. расти́, вы́расти, развива́ться/разви́ться, возраста́ть/возрасти́ || рост, разви́тие, возраста́ние, проявле́ниехисләргә үсәргә бирмәү — не дать расти́ чу́вствам
эшкә теләк үсү — появле́ние жела́ния к рабо́те
җилнең көче үсте — си́ла ве́тра возросла́
8) развива́ться/разви́ться, прогресси́ровать || разви́тие, прогре́ссфән нык үсә — нау́ка си́льно прогресси́рует
нефть промышленностеның үсүе — разви́тие нефтяно́й промы́шленности
9) перен. расти́, вы́расти, возраста́ть/возрасти́, соверше́нствовать, развива́ться/разви́ться || рост, возраста́ние, соверше́нствование, разви́тиебелгеч буларак үсү — расти́ (соверше́нствовать) как специали́ст
фән һәм техниканың роле үсү — возраста́ние ро́ли нау́ки и те́хники
осталык үсә — мастерство́ развива́ется
шагыйрь соңгы елларда шактый үсте — поэ́т заме́тно вы́рос за после́дние го́ды
10) перен. расти́, вы́расти, повыша́ться/повы́ситься ( в должности), выдвига́ться/вы́двинуться, продвига́ться/продви́нуться, поднима́ться/подня́ться ( по службе) || рост, повыше́ние, выдвиже́ние, продвиже́ниеҗитәкче дәрәҗәсенә үсү — вы́расти до руководи́теля
яшь артистка үсү кыен — молодо́му актёру вы́двинуться сло́жно
11) перен. ободря́ться/ободри́ться, вдохновля́ться/вдохнови́ться, воодушевля́ться/воодушеви́ться, воспря́нуть ду́хом || ободре́ние, вдохнове́ние, воодушевле́ние, воспря́тие ду́хомкеше мактау сүзләреннән үсеп китә — похвала́ входновля́ет челове́ка
•- үсә төшү- үсеп җитмәгән
- үсеп җитү
- үсеп килү
- үсеп килүче
- үсеп китү
- үсеп чыгу -
11 шәһит
сущ.1) уст.; рел. шахи́т, му́ченик, па́вший за ве́ру ( мусульманскую)атасы, хаҗдан кайтканда юлда үлеп, шәһит булган — оте́ц его́ у́мер в пути́ по́сле пало́мничества в Каа́бу и стал шахи́том
2) разг.; поэт. уби́тый на войне́, поги́бший, па́вший в бою́ за пра́вое де́лошәһитләрнең мөкатдәс каннары — свята́я кровь поги́бших
•- шәһит китү -
12 югары
1. нареч.1) вверхюгары менү — поднима́ться вверх
балыклар югары үрли — ры́бы поднима́ются вверх ( по течению)
сакалын югары тырпайту — вы́ставить бо́роду вверх
2) ввысьюгары күтәрелү — поднима́ться ввысь (перен. возвыша́ться/возвы́ситься)
3) ве́рхом, по́верхусм. тж. югартынкошлар бүген югары оча — сего́дня пти́цы летя́т ве́рхом (высоко́)
4)а) вы́ше ( о числах)егермедән югары саннар — чи́сла вы́ше двадцати́
б) ста́рше ( о поколениях)җиде буын югары — ста́рше на семь поколе́ний
5) вы́ше ( в определённом отношении)аң ягыннан югары тору — стоя́ть высоко́ ( относительно кого), вы́ше по у́ровню созна́ния
2. прил.бөек кешеләрнең максаты шәхси мәнфәгатьләрдән югары — це́ли вели́ких люде́й вы́ше ли́чных интере́сов
1) ве́рхний (в абстрагированных знач.)югары агым — ве́рхнее тече́ние
2) верхо́вныйюгары хакимият — верхо́вная власть
югары совет — Верхо́вный сове́т
югары командалык (командачылык) — верхо́вное кома́ндование
3) вы́сшийа) в знач. гла́вный, основно́й (о законе, правиле, идее)б) соверше́нный, дости́гший соверше́нства ( об искусстве); наибо́лее сло́жныйюгары математика — вы́сшая матема́тика
югары пилотаж — вы́сший пилота́ж
нерв эшчәнлегенең югары тибы — вы́сший тип не́рвной де́ятельности
югары осталык (квалификация, класс) — вы́сшее мастерство́ (квалифика́ция, класс)
в) вы́сший, госпо́дствующийҗәмгыятьнең югары катламы — вы́сший слой о́бщества
4) вы́сшийа) диал.; в знач. высокорасполо́женныйб) диал. облада́ющий значи́тельной высото́й, вышино́йсм. биекв) дости́гший большо́го разви́тия; намно́го превосходя́щий сре́дний у́ровеньюгары бәя — высо́кая цена́
югары күрсәткечләр — высо́кие показа́тели
югары дәрәҗәдә — в высо́кой сте́пени
г) уважа́емый, це́нный; дости́гший соверше́нства; возвы́шенный; торже́ственныйюгары хисләр — высо́кие чу́вства
д) прести́жныйюгары бүләк — высо́кая награ́да
югары титул — высо́кий ти́тул
югары дәрәҗә — высо́кий чин
е) в составе устойчивых сочет. с прил. на -лы/-ле: высоко-, ( изредка) выше-югары вольтлы — высоково́льтный
югары культуралы — высококульту́рный
югары сыйфатлы — высокока́чественный
югары җитештерүчәнлекле — высокопроизводи́тельный ( труд)
•- югары белем
- югары гыйлем
- югары даирәләр
- югары стиль
- югары уку йорты
- югары фикердә
- югарыда әйтелгән
- югарыда күрсәтелгән
- югарыдан карау
- югарыдан килгән
- югарыдан төшерелгән
- югарыдан очу
- югарыдан узу -
13 ялкау
1. прил.лени́вый, неради́вый; с ленцо́й || лентя́й, лени́вец, ло́дырь; безде́льникялка́у хатын — лени́вая же́нщина
ялка́у укучы — неради́вый учени́к
исәрнең ише булмас, ялка́уның эше булмас — погов. у глу́пого не бу́дет това́рища, у лентя́я - рабо́ты
2. нареч.тырыштан тир кипмәс, ялка́удан чир китмәс — посл. на тру́женике пот не вы́сохнет, а ло́дырю всегда́ нездоро́вится
1)а) лени́во, неохо́тно, не́хотя, без жела́нияб) лени́во, неохо́тно, неради́воялка́у эшләү — рабо́тать неради́во
ялка́у урыннан тору — неохо́тно встать с ме́ста
2) перен. ме́дленно, лени́во (о течении рек, движении облаков, дыма и т. п.)дулкыннар ялка́у ярга бәреләләр — во́лны лени́во ударя́ются о бе́рег
См. также в других словарях:
җыен — I. 1. Нин. б. мәсьәләне хәл итү өчен җыйналган җәмәгать җыелышы. Митинг ... җыенда да чыгып сөйләгән ди 2. диал. Элек: бер төркем авылларда гадәттә сабан эшләре беткәч үткәрелә торган бәйрәм, ул һәр төркем авылда берәр атна булып, айдан артык… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
хат — Нәр. б. хәбәр итү, хәл әхвәлне, фикерләрне, хисләрне белдерү өчен берәрсенә җибәрелә, тапшырыла торган язу. Конвертка салып, почта аша җибәрелә торган язмаларның бер төре … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
төш — I. и. 1. Йоклаганда элек үткән нәрсәләрне, вакыйгаларны, кешеләрне кабаттан күрү, кичерү халәте; йоклаганда күз алдына килә торган нәрсәләр, кичерешләр 2. күч. Тормышка ашмый торган, хыялый, чынбарлыкта булмаган нәрсә тур.. ТӨШ ЮРАУ – Төштә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
система — 1. Чынбарлыктагы нәрсәләрнең үзара бәйләнеш һәм бәйлелек челтәрендәге эзлекле тәртип. Төрле эшләрнең, чараларның оештырылу тәртибе, үткәрелү рәвеше 2. Бөтендәге өлеш кисәкләр, элементлар бердәмлегенең гәүдәләнеше һәм чагылышы булган төзелеш,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
уңыш — и. 1. Бөртеклеләр, җиләк җимеш, яшелчә һ. б. ларның җыелган күләме, чыгышы 2. Өлгергән, үсеп җиткән бөртеклеләрнең, җиләк җимешнең һ. б. бик күп күләме, мул җыемы 3. Нин. б. эшнең уңай нәтиҗәсе; казаныш. уңышлы төгәлләнү; ярышта, көрәштә, сугыш… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ялгау — ф. 1. Нин. б. юл белән (бәйләп, ябыштырып, тегеп һ. б.) әйберләрне яки аның кисәкләрен бер берсенә беркетү, кушу, тоташтыру. и. Ялгап куела торган әйбер, кисәк 2. Телефоннан сөйләшү өчен абонент номерын тоташтыру 3. Сыйфатын үзгәртү яки яхшырту… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
үсү — Яшәү процессы нәтиҗәсендә зураю, биегрәк, озынрак, авыррак һ. б. ш. хәлгә килү; микъдары арту (кеше, хайван, үсемлек тур.) 2. Олылану, олы кеше булу менә без дә үсеп җиттек, әни. Кайда да булса, нин. б. шартларда үзеңнең беренче елларыңны,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
культ — у, ч. 1) Релігійне служіння божеству; релігійна обрядовість. •• Служи/телі ку/льту духівництво. 2) кого, чого, перен. Поклоніння кому , чому небудь, шанування когось, чогось. •• Культ осо/би сліпе поклоніння комусь, безмірне звеличення,… … Український тлумачний словник
адрес — 1. Почта аша җибәрелә торган конверт, посылка, бандероль һ. б. ш. ның тышында кая һәм кемгә тапшырылырга тиешлеген күрсәткән язу. Хатлар һ. б. җибәрү урынын белдергән шартлы билге электрон адрес. Берәр кешенең яшәү урыны яки оешма урнашкан урын 2 … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
бөрешү — 1. (Бөрү) 2. Бөрелү, түгәрәкләнеп кысылу (ирен тур.) 3. Нык бөрелеп җыелу, җыерылып йомарланып бетү 4. Куырылып җыерылып бөкрәя һәм кечерәя төшү (туңудан, картлыктан һ. б.) 5. Авыз эче куырылып җыерылып тору (кайбер җимешләрне ашаганнан соң) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
гамма — I. 1. Октаваларда эзлекле күтәрелә яки төшә барган тавыш рәтләренең тоны 2. күч. Бер береннән артык аерылып тормаган күренешләрнең эзлекле урнашуы. II. ГАММА – Грек алфавитының өченче хәрефе. ГАММА НУРЛАР – Нейтроннар агымыннан торган радиоактив… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
